MUZEUM I MIEJSCE PAMIĘCI W BEŁŻCU

Ekspozycja stała „Bełżec – obóz zagłady” w Muzeum i Miejscu Pamięci w Bełżcu to jeden z najważniejszych i najbardziej wymagających etycznie projektów muzealnych zrealizowanych przez Nizio Design International.

Wystawa powstała w 2004 roku we współpracy z międzynarodowym zespołem historyków, muzealników i projektantów, w tym ze studiem Gallagher Associates z USA. Zlokalizowana na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu, upamiętnia ona około 500 tysięcy ofiar – głównie Żydów – zamordowanych tu w ramach Akcji Reinhardt między marcem a grudniem 1942 roku. Kluczowym założeniem projektu było stworzenie przestrzeni, która jednocześnie pełnić będzie funkcje edukacyjne, dokumentacyjne i symboliczno-pamięciowe. Ekspozycja została zrealizowana w nowo wybudowanym budynku muzeum, będącym częścią większego założenia pomnikowo-cmentarnego. Teren całego byłego obozu został potraktowany jako miejsce masowej mogiły i cmentarz, a budynek muzeum z ekspozycją stałą stanowi jego integralny element.

Scenariusz wystawy powstał w oparciu o materiały archiwalne, relacje świadków oraz wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenie obozu, które ujawniły szereg poobozowych reliktów i osobistych przedmiotów należących do ofiar. Odkryto wówczas liczne artefakty związane z życiem codziennym więźniów, które stanowią materialne świadectwo i punkt wyjścia do narracji prowadzonej przez całą ekspozycję. Wystawa została zaprojektowana jako multimedialna instalacja edukacyjna o silnym ładunku emocjonalnym, złożona z pięciu następujących po sobie stref narracyjnych: „Życie”, „Nienawiść”, „Deportacje”, „Obóz zagłady” i „Pamięć”. Każda z nich opatrzona jest symbolicznym tytułem w trzech językach – polskim, angielskim i hebrajskim – co podkreśla międzynarodowy charakter miejsca i jego znaczenie dla globalnej pamięci o Holokauście.

Architektoniczno-scenograficzna koncepcja wystawy została oparta na dramaturgii koloru i światła. Przestrzenie ekspozycyjne przechodzą tonalnie od jasnych, niebieskawo-szarych barw w strefie „Życie”, aż po ciemnoszare i niemal czarne w strefie „Pamięć”. Ta kontrolowana zmiana koloru i natężenia światła została zaprojektowana tak, aby wzmacniać emocjonalny przekaz i budować napięcie narracyjne. Odbiorca prowadzony jest przez kolejne etapy historii obozu – od przedwojennego życia żydowskich społeczności, przez wzrost antysemityzmu, deportacje, proces eksterminacji aż po współczesną pamięć i refleksję. Istotnym elementem projektu są również fotografie archiwalne, fragmenty filmów, dokumenty oraz zapisy świadectw ocalonych i świadków, które wkomponowano w przestrzeń w sposób umożliwiający skupienie i indywidualne przeżycie.

Minimalizm formy i surowość użytych materiałów takich jak stal, szkło czy beton, mają znaczenie nie tylko estetyczne, ale i symboliczne. Projekt zakładał rezygnację z elementów zbędnych i dekoracyjnych, aby nie zaburzać przekazu historycznego i nie naruszać powagi miejsca. Ekspozycja nie zawiera efektów scenograficznych w tradycyjnym rozumieniu – to historia i materialne ślady przeszłości stanowią o sile narracji. Każdy element wystawy został podporządkowany nadrzędnej idei pamięci – zarówno tej indywidualnej, jak i zbiorowej.

Projekt zyskał uznanie wśród środowisk muzealnych i architektonicznych zarówno w Polsce, jak i za granicą. Doceniono go za nowatorskie podejście do trudnej tematyki, wysoką jakość merytoryczną oraz konsekwencję formalną i ideową. Dziś Muzeum i Miejsce Pamięci w Bełżcu stanowi jeden z najważniejszych punktów na mapie europejskich miejsc pamięci o Zagładzie i jest przykładem skutecznego połączenia architektury, designu i narracji historycznej w służbie edukacji i pamięci.

Wystawa stała w Bełżcu stanowi dla Mirosława Nizio i zespołu Nizio Design International nie tylko realizację zawodową, ale przede wszystkim misję. To przykład projektowania głęboko osadzonego w kontekście historycznym, kulturowym i społecznym. Projekt ten stanowi potwierdzenie kompetencji studia w zakresie tworzenia wystaw i przestrzeni muzealnych o wysokim stopniu złożoności – zarówno technologicznej, jak i emocjonalnej – oraz wrażliwości na dziedzictwo, które należy chronić i przekazywać przyszłym pokoleniom.

Położony w południowo-wschodniej Polsce, Bełżec był jednym z najbardziej śmiercionośnych obozów zagłady utworzonych przez nazistów podczas II wojny światowej. Działał od marca 1942 do grudnia 1942 roku i był częścią Akcji Reinhardt, planu wymordowania Żydów z Generalnego Gubernatorstwa – okupowanego przez Niemców terytorium Polski. Obóz znajdował się w pobliżu linii kolejowej Lublin-Lwów, dzięki czemu był dostępny dla transportu Żydów z różnych regionów.  Łącznie do Bełżca deportowano, a następnie zamordowano 434 500 Żydów oraz nieokreśloną liczbę Polaków i Romów. Większość ofiar pochodziła z dystryktów Galicja, Kraków i Lublin Generalnego Gubernatorstwa, a także z Niemiec, Austrii i Czechosłowacji.