Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej

Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej to pierwszy w Polsce obiekt upamiętniający Polaków, którzy podczas II wojny światowej z narażeniem życia pomagali Żydom skazanym na zagładę. Projekt architektoniczny i wystawienniczy muzeum został opracowany przez pracownię Nizio Design International, która stworzyła miejsce głęboko zakorzenione w lokalnym kontekście, a zarazem uniwersalne w swoim przesłaniu.

W Markowej, niewielkiej wsi na Podkarpaciu, zrealizowano jedną z najważniejszych w Polsce inwestycji muzealnych o charakterze pamięci i edukacji historycznej. Projekt Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów autorstwa pracowni Nizio Design International powstał w wyniku zwycięskiego konkursu architektonicznego rozstrzygniętego w 2009 roku. Otwarte w 2016 roku muzeum stanowi dojrzałą odpowiedź architektury na potrzebę opowiadania o dramacie Zagłady oraz cichych bohaterach, którzy stali po stronie człowieczeństwa.

Założenie architektoniczne i scenariusz ekspozycji zostały podporządkowane nadrzędnemu przesłaniu projektu, jakim jest upamiętnienie ofiar i odwagi. Bryła budynku – minimalistyczna, żelbetowa, częściowo zagłębiona w teren i obłożona blachą kortenową – łączy archetypiczny obraz wiejskiego domu z formą wyrażającą niepokój i zagrożenie. Kortonowa okładzina elewacji, poddana naturalnemu procesowi korozji, symbolicznie pokazuje upływ czasu i nietrwałość ludzkiego losu. Wejście do muzeum zaznaczone jest fasadą w formie uproszczonego znaku bramy – prostej, lecz obarczonej znaczeniem granicy między życiem a śmiercią, przeszłością a pamięcią.

Wnętrze budynku zostało zaprojektowane w sposób podporządkowany emocjom i refleksji. Centralnym elementem ekspozycji jest szklany prostopadłościan – kubik o wymiarach 5 x 8 metrów – będący symbolicznym odwzorowaniem domu Ulmów. W jego wnętrzu umieszczono zrekonstruowane elementy wyposażenia: meble, książki, ul, warsztat stolarski oraz aparaty fotograficzne Józefa Ulmy. W tej przestrzeni wyświetlane są też projekcje z życia rodziny, przywracające ich postaci pamięci zwiedzających. Dom Ulmów – fizycznie nieistniejący – zostaje w muzeum ożywiony jako nośnik pamięci i uniwersalny symbol heroizmu zwykłych ludzi.

Ścieżka zwiedzania wiedzie wokół kubika przez siedem działów tematycznych, w których historia opowiadana jest poprzez oryginalne dokumenty, fotografie, eksponaty oraz media interaktywne. W centrum ekspozycji umieszczono cztery infoboksy z monitorami dotykowymi, tworzące przestrzeń do indywidualnego pogłębiania wiedzy. Surowość materiałów, takich jak betonowe ściany i stal, kontrastuje z ciepłem światła bijącego z wnętrza kubika, budując napięcie między dramatem historii a nadzieją, jaką niesie upamiętnienie.

Budynek muzeum łączy się z przestrzenią zewnętrzną za pomocą symbolicznych elementów topograficznych. Przed wejściem zaprojektowano plac pamięci z wtopionymi w nawierzchnię podświetlanymi tabliczkami z nazwiskami Polaków zamordowanych za niesienie pomocy Żydom. Ich układ – przypominający łódki płynące ku wejściu – tworzy wizualną metaforę pochodu duchów ku bramie domu. Na murze przylegającym do placu umieszczono dodatkowo tablice z nazwiskami mieszkańców Podkarpacia, którzy pomagali Żydom, co buduje szerszy kontekst wspólnotowy.

Integralną częścią założenia jest Sad Pamięci – ogród z drzewami jabłoni, gruszy i śliwy – inspirowany ogrodem Józefa Ulmy i ogrodem Sprawiedliwych w Yad Vashem. Ten żywy komponent przestrzeni upamiętnienia staje się formą organicznej kontynuacji życia – świadectwem trwania mimo tragedii. Architektoniczne i krajobrazowe elementy kompozycji tworzą spójną narrację o heroizmie, ofierze, a także o zwykłym życiu przerwanym przez wojnę.

Projekt Nizio Design International wyróżnia się nie tylko pod względem formalnym, lecz także ideowym. Architektura muzeum pełni tu funkcję medium, stając się narzędziem przekazu wartości moralnych i historycznych. Forma, materiały, światło i przestrzeń zostały zaprogramowane tak, by opowiadać – bez słów – o tragedii i odwadze, o zagładzie i ratunku, o śmierci i życiu. W Markowej powstał obiekt, który nie tylko upamiętnia przeszłość, ale uczy odpowiedzialności i wrażliwości, również poprzez język współczesnej, wysoce symbolicznej architektury.

Muzeum-symbol zamknięte w unikatowej bryle. Proste w formie, wręcz ascetyczne a jednocześnie naładowane znaczeniami, historią i emocjonalnym przekazem. To jeden z takich projektów, którego siłą jest formalna skromność i wysunięcie na pierwszy plan narracji ukrytej we wnętrzu. Opowieść o rodzinie Ulmów, zamordowanej podczas okupacji za niesienie pomocy rodzinom żydowskim, jest mocna i wyrazista sama w sobie. Projektując ekspozycję skupiłem się na ich postaciach, na zachowanych pamiątkach i artefaktach. W jej centrum umieściłem świetlisty kubik, skonstruowany na kształt domu Ulmów.
– Mirosław Nizio