„Świętokrzyski Sztetl”. Rewitalizacja synagogi w Chmielniku

Ulokowany we wnętrzu XVIII-wiecznej synagogi Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl” w Chmielniku to instytucja poświęcona pamięci społeczności żydowskiej. Rewitalizacja synagogi w Chmielniku łączy poszanowanie dla historycznej tkanki z nowoczesnym podejściem architektonicznym, a dzięki przemyślanej aranżacji ekspozycji stałej jej wnętrze zyskało nową tożsamość jako multimedialne centrum muzealno-edukacyjne. Efektem jest unikalna przestrzeń dedykowana upamiętnieniu społeczności żydowskiej, która przez wieki współtworzyła lokalną tożsamość Chmielnika.

Główną ideą, która przyświecała Mirosławowi Nizio i pracowni Nizio Design International, było podtrzymanie tradycji wynikającej ze współistnienia w mieście kultury żydowskiej i polskiej. Projekt zakładał przywrócenie życia obiektowi, który przez dekady pozostawał w stanie degradacji, oraz nadanie mu nowej funkcji nowoczesnego muzeum narracyjnego. Zachowana architektura synagogi została poddana kompleksowej konserwacji: odtworzono elementy wystroju wnętrza, w tym historyczne polichromie, a także pieczołowicie odnowiono bryłę i detale architektoniczne budynku. Biel ścian stanowi kontrast dla monumentalnej czarnej, sześciennej bryły wykonanej z metalu, umieszczonej wewnątrz synagogi. W projekcie wnętrza kluczowe było zachowanie autentycznego charakteru obiektu – interwencje architektoniczne są zatem niewielkie i wpisują się w oryginalną strukturę przestrzeni.

Wystawa stała ukazuje codzienne życie Żydów w miasteczku, które przed wojną było zamieszkane w ponad 80 procentach przez społeczność żydowską – od okresu przedwojennego współistnienia, przez dramat Zagłady, aż po współczesne próby dialogu i zrozumienia. Ekspozycja obejmuje zarówno zabytki kultury materialnej, takie jak macewy, świeczniki, dokumenty czy fotografie, jak i elementy narracyjne oraz multimedialne, które razem tworzą immersyjną opowieść, silnie oddziałującą na zmysły i wyobraźnię. Zwiedzając „Świętokrzyski Sztetl”, zwiedzający odbywają podróż w czasie do tętniącego życiem świata, który istniał tu w czasach przedwojennych. Dzięki holograficznym szybom, interaktywnym ekranom, multimedialnym mapom i dźwiękom wydobywającym się z ukrytych głośników, odwiedzający mogą zanurzyć się w atmosferze dawnego sztetla – słychać tu gwar targowiska, odgłosy ulicy, szum modlitwy czy śmiech uczniów w żydowskiej szkole. Ekspozycji towarzyszą przestrzenie edukacyjne i warsztatowe, umożliwiające organizację wydarzeń, spotkań i zajęć skierowanych do różnych grup odbiorców.

Kulminacyjnym punktem projektu jest wykonana specjalnie na potrzeby ekspozycji szklana bima – minimalistyczna forma osadzona dokładnie w miejscu podestu, z którego niegdyś kapłan odczytywał Torę. Wznosi się ona na planie ośmiokąta i sięga niemal do wysokości sklepień. Podświetlana od wewnątrz, wykonana z częściowo piaskowanego szkła, symbolicznie przywołuje pierwotny układ przestrzenny wnętrza synagogi i stanowi centralny punkt całej ekspozycji. Zastosowanie szkła nadaje temu elementowi charakter niematerialny: łączy współczesność z historią, upamiętnia nieobecnych i podkreśla pustkę po społeczności, która zniknęła z krajobrazu Chmielnika. Wzorowana na zniszczonym przez hitlerowców oryginale, jedyna na świecie szklana bima powstawała przez prawie dwa lata, a do jej wykonania zużyto około 5 ton specjalnego szkła float typu Diamant. Materiał ten wyróżnia się białą barwą i wysoką przezroczystością. Konstrukcja nie zawiera żadnych połączeń metalowych, a wszystkie połączenia wykonane zostały za pomocą transparentnych klejów utwardzanych promieniowaniem UV.

Integralną częścią opracowania projektowego była rewitalizacja placu wokół synagogi. Nowa aranżacja przestrzeni publicznej, obejmująca zieleń, oświetlenie i elementy małej architektury, wprowadza ład przestrzenny i podkreśla znaczenie budynku jako lokalnego centrum kultury i pamięci. Plac przed synagogą – dawny rynek – stał się naturalnym przedłużeniem muzeum i zyskał funkcję integrującą, łącząc codzienne życie mieszkańców z muzealnym przekazem i otwartością na gości z zewnątrz. Projekt rewitalizacji oparty jest na architektonicznej opozycji, która stała się osią narracji o życiu i Zagładzie. Symbolami tych wątków są otwarty na cztery strony świata „dom życia” pod postacią metalowego sześcianu oraz ulokowany na dziedzińcu „dom cienia”, do którego wnętrza można dostać się jedynie przez wąskie szczeliny. Ten ostatni przypomina o tragedii zagłady chmielnickich Żydów – w mieście nie ostał się nikt z liczącej niegdyś 10 000 osób społeczności.

„Świętokrzyski Sztetl” pozostaje ważnym punktem na mapie polskich muzeów narracyjnych – przestrzenią, w której przeszłość i teraźniejszość współistnieją, tak jak niegdyś współistniały kultury, języki, religie i ludzie. Projekt łączy wrażliwość konserwatorską z założeniami architektury narracyjnej. To przykład tego, jak architektura może nie tylko chronić dziedzictwo, ale także aktywnie je interpretować i przywracać do zbiorowej świadomości.